شعار سال: اسرائیل از ابتدای تأسیس خود، همواره به آفریقا به‌عنوان یک ظرفیت بزرگ اقتصادی، سیاسی و امنیتی نگریسته و در قالب کمک‌های بشردوستانه و خیرخواهانه، نفوذ نسبتاً گسترده‌ای در برخی کشورهای آفریقایی کسب کرده است.

مقدمه

قاره آفریقا با وسعت ۳۰۳۰۰۰۰۰ کیلومترمربع دومین قاره پهناور جهان است که بیش از 870 میلیون نفر در آن زندگی می‌کنند و با توجه به رشد بالای جمعیتی در این قاره، این میزان در سال‌های آینده افزایش خواهد یافت.

این قاره مجموعه‌ای از 54 کشور در حال ‌توسعه با درجات پیشرفت و توسعه متفاوت است و با توجه به معادن فراوان، بازار مصرف گسترده، منابع انرژی متنوع و سایر ظرفیت‌های اقتصادی، سیاسی و ژئوپلیتیکی اهمیت فراوانی دارد. از نظر مذهبی نیز اکثریت مردم آفریقا مسلمان هستند و رشد جمعیت مسلمانان در آفریقا از سایر قاره‌ها و نقاط جهان سریع‌تر است.

پس از دوران جنگ سرد و با توجه به ظرفیت‌های اقتصادی و غیراقتصادی ذکرشده، اهمیت قاره آفریقا نیز برای سایر کشورها افزایش یافت و این قاره در کانون توجه سیاست‌های بسیاری از کشورهای جهان قرار‌گرفت به‌طوری‌که بسیاری از قدرت‌های بزرگ جهان پای در این قاره گذاشته و ضمن برآوردن حداقل امکانات برای مردمان این قاره، از آن در راستای حداکثر سازی منافع خویش استفاده می‌کنند. به ‌عنوان ‌مثال آمریکا و اروپا با حضور خود در قاره آفریقا به دنبال تسلط بر انرژی این قاره هستند و چین نیز توانسته است با گسترش تعاملات خود با کشورهای این قاره، حمایت آنها را در سازمان ملل متحد به دست آورد.

رژیم صهیونیستی نیز در دهه‌های اخیر و با بهانه‌های مختلفی همچون کمک‌های بشردوستانه به مردم آفریقا و کمک به یهودیان ساکن این قاره، به گسترش فعالیت‌های اقتصادی و فرهنگی خویش پرداخته و درصدد نفوذ و بهره‌برداری از ظرفیت‌های قاره آفریقا در پیشبرد اهداف خویش است که در این گزارش به بررسی این موضوع خواهیم پرداخت.

کمک‌های اسرائیل به آفریقا از همان دهه‌های 1950 و 1960 در مقیاس گسترده‌ای آغاز شد.

اهمیت قاره آفریقا و ظرفیت‌های آن

همان‌طور که اشاره شد، قاره آفریقا دومین قاره وسیع جهان شامل یک‌پنجم خشکی‌های زمین بوده و حدوداً یک‌پنجم جمعیت جهان را نیز در خود جای ‌داده است. هرچند که معمولاً با شنیدن نام این قاره، فقر و قحطی در ذهن خوانندگان متبادر می‌شود اما بر اساس آمارهای منتشرشده توسط نهادهای بین‌المللی، ۹۶ درصد الماس، ۹۰ درصد کروم، ۸۵ درصد پلاتین، ۵۰ درصد کبالت، ۵۵ درصد منگنز، ۴0 درصد بوکسیت، ۱۳ درصد مس، ۵۰ درصد فسفات، ۶۵ درصد طلا و ۳۰ درصد توریوم و اورانیوم جهان به صورت طبیعی در این قاره ذخیره‌شده است.(1)

همچنین این قاره از نظر دارا بودن فلزات ارزشمندی چون آهن، قلع، روی، سرب، زغال‌سنگ، سنگ‌های قیمتی و نیکل در جایگاه ممتازی قرار دارد و ۱۰ کشور این قاره از صادرکنندگان نفت به سایر نقاط جهان هستند.

این قاره با توجه به وجود چهار تنگه استراتژیک دریایی (کانال سوئز، تنگه جبل‌الطارق، باب المندب و دماغه امید نیک) و قرار گرفتن مابین قاره‌های اروپا و آسیا، از نظر موقعیت جغرافیایی نیز اهمیت ویژه‌ای دارد.

قاره آفریقا از نظر حاصلخیزی نیز جایگاه ویژه‌ای برای جهان دارد به‌طوری‌که به دلیل باران‌های فراوان، بسیاری از زمین‌های این قاره حاصل خیز هستند و جنگل‌های وسیع در کنار‌ مزارع سرسبز ازجمله ویژگی‌های این قاره است.

از طرفی با توجه به این مسئله مهم بین‌المللی که مجموعه کشورهای آفریقایی حدود یک‌سوم اعضای سازمان ملل متحد و دیگر نهادهای وابسته را تشکیل می‌دهند، بسیاری از کشورهای جهان برای پیشبرد هدف‌های بین‌المللی خود، به حمایت این کشورها نیازمند هستند.

در زمانی که تصمیم برای تشکیل یک دولت یهودی‌ گرفته شد، در ابتدا سه منطقه فلسطین، آرژانتین و اوگاندا را برای تأسیس این رژیم پیشنهاد کردند. هرچند درنهایت این فلسطین بود که برای تشکیل کشور جعلی اسرائیل توسط اشغالگران غصب شد اما اسرائیل هیچ‌گاه از اهمیت قاره آفریقا برای پیشبرد اهداف خود غافل نشده و همواره درصدد گسترش نفوذ خود به این قاره و استفاده از ظرفیت‌های آن در راستای تأمین منافع اقتصادی و امنیتی خویش است.

اهمیت قاره آفریقا برای اسرائیل به‌قدری حیاتی است که یکی از روزنامه‌نگارانی که از چند کشور آفریقایی دیدن کرده است درباره کارشناسان اسرائیلی می‌گوید: «درحالی‌که مهندسان آمریکایی و اروپایی دنبال دفاتر کولردار بودند و جز با لباس‌های شیک و پیراهن‌های سفید دیده نمی‌شدند و برای نمونه گاهی به کشاورزان آفریقایی روش استفاده از ابزارهای جدید تولید را آموزش می‌دادند، کارشناسان اسرائیلی را می‌دیدی که با لبا‌س‌های مندرس در بین مزارع با کشاورزان مشغول کار و گفت‌وگو هستند».(2)

تاریخچه ورود اسرائیل به قاره آفریقا

در اوایل تأسیس رژیم صهیونیستی، داوید بن گورین (اولین نخست‌وزیر اسرائیل) آفریقا را به‌عنوان یک وزنه متعادل‌کننده در مقابل جهان اسلام می‌دانست و به همین دلیل کمک‌های اسرائیل به آفریقا از همان دهه‌های 1950 و 1960 در مقیاس گسترده‌ای آغاز شد.(3)

اما این کمک‌ها پس از روی کار آمدن گولدا میر، اولین نخست‌وزیر زن اسرائیل، شدت گرفت به‌طوری‌که در اواخر دهه 1960، سازمانی به اسم «ماشاو» زیر نظر وزارت خارجه اسرائیل تأسیس گشت که وظیفه‌ی خود را کمک به توسعه‌ی پایدار جهانی تعریف کرده بود. این سازمان در قالب سیاست‌هایی با عنوان «تیکون عولم» کمک‌های زیادی را به کشورهای آفریقایی کرده و سیاست‌های اسرائیل در آفریقا را یکپارچه نمود.

«ماشاو» در زمان فعالیت خود (دهه 1960 و اوایل دهه 1970) بیش از 100 متخصص را برای انجام پروژه‌های بلندمدت به آفریقا فرستاد. این سازمان در زامبیا، برنامه‌های کشاورزی و معدنی متعددی را توسعه داد و در غنا یک کشتی اقیانوس‌پیما با عنوان «ستاره سیاه» ساخت که اولین کشتی اقیانوس‌پیمای آفریقایی بود. همچنین این سازمان در دوران فعالیت خود، برنامه‌های آموزشی و تحصیلی فراوانی را برای 250.000 نفر از آفریقایی‌ها فراهم کرد.(4)

کمک‌های اسرائیل به کشورهای آفریقایی هنوز هم با شدتی بیش‌ازپیش ادامه دارد به‌طوری‌که اسرائیل در زمینه‌های تصفیه آب، آبیاری قطره‌ای، دستگاه‌های پزشکی با تکنولوژی بالا و دانش فنی پیشرفته، به کشورهای آفریقایی کمک کرده و برای مقابله با کم‌آبی در آفریقا، فعالیت‌های گسترده‌ای را انجام می‌دهد.

نهاد اسرائیلی- یهودی JNF به کاشت بالغ‌بر 240 هزار درخت در آفریقا، ساخت تمامی سدها و مخازن آبی موردنیاز در این قاره و تأسیس حدود 1000 پارک تفریحی پرداخته است.

در طول سال‌های اخیر نیز نهاد اسرائیلی- یهودی JNF با کاشت بالغ‌بر 240 هزار درخت در آفریقا، ساخت تمامی سدها و مخازن آبی موردنیاز در این قاره و تأسیس حدود 1000 پارک تفریحی، به اجرای سیاست‌های دولت اسرائیل در قاره آفریقا پرداخته است.(5)

شرکت اسرائیلی «انرجیا گلوبال» نیز در سال 2017، قراردادی به ارزش 1 میلیارد دلار برای ساخت نیروگاه‌های حرارتی خورشیدی در آفریقا امضا کرد. این شرکت در سال 2015 نیز پروژه مشابهی را در روآندا کلید زده بود که هم‌اکنون قسمت اعظمی از برق لازم این کشور را تأمین می‌کند.(6)

اهداف اسرائیل در آفریقا

1- کسب حمایت سیاسی و مشروعیت بین‌المللی:

یکی از اهداف اسرائیل از این کمک‌ها و پروژه‌ها، جلب حمایت کشورهای آفریقایی در سازمان ملل است؛ چراکه کشورهای آفریقایی 54 عدد از کرسی‌های مجمع عمومی سازمان ملل را در دست دارند و اسرائیل می‌تواند با به دست آوردن رأی آنان، رأی اکثریت سازمان ملل را از آن خود کند.(7) اولین نخست‌وزیر اسرائیل (بن گورین) دریکی از سخنانش در کنست (سال 1960) درباره این موضوع گفته است: «دولت‌های آفریقایی قوی نیستند اما صدایشان در جهان شنیده می‌شود.»(8)

هرچند این کمک‌ها در سرتاسر قاره آفریقا اعمال می‌شوند اما برخی کشورها اهمیت بیشتری برای اسرائیل دارند. به ‌عنوان ‌مثال آفریقای جنوبی اهمیت ویژه‌ای برای اسرائیل دارد چراکه دارای موقعیت بین‌المللی حساسی است و در تصمیم‌گیری‌های جنبش عدم تعهد و اتحادیه آفریقا نقش مهمی را ایفا می‌کند. به همین دلیل حمایت‌های اسرائیل در کشور آفریقای جنوبی بسیار گسترده‌تر از سایر کشورهای آفریقایی هست. در نتیجه همین سیاست‌های حمایتی اسرائیل در آفریقای جنوبی، SAFI و DEISI دو نهاد مهمی هستند که ساکنان آفریقای جنوبی برای حمایت از سیاست‌های اسرائیل در جهان تأسیس کرده‌اند.(9)

اسرائیل تا سال 2002 به‌عنوان عضو ناظر در سازمان وحدت آفریقا حضور داشت اما پس از انحلال این سازمان نتوانست این جایگاه را در اتحادیه آفریقا کسب نماید اما در سال اخیر نتانیاهو توانسته است از سران برخی دولت‌های آفریقایی همچون کنیا، روآندا، سودان جنوبی، زامبیا و مالاوی تعهد بگیرد که در آینده به‌عنوان یک عضو ناظر در اتحادیه آفریقا پذیرفته شود(10) تا علاوه بر گسترش نفوذ خود در این قاره، با سیاست‌های ضد اسرائیلی مقابله نماید.

2- کسب محبوبیت مردمی و نفوذ فرهنگی:

با توجه به اکثریت مسلمان جمعیت قاره آفریقا، تفکرات ضد اسرائیلی در برخی از کشورهای این قاره وجود دارد که فعالیت‌های گسترده رژیم صهیونیستی، منجر به افزایش محبوبیت اسرائیل در میان مردم این قاره گشته است؛ به ‌طوری‌که در زمان سفر نماینده JNF در نوامبر سال 2013 به آفریقا، مردم آفریقا در برخی از کشورهای این قاره با در دست داشتن پرچم اسرائیل، شعار "We Love Israel" سر می‌دادند. یکی از نمایندگان مجلس آفریقای جنوبی نیز در سخنرانی اخیر خود گفته است: «مردم آفریقای جنوبی عاشق اسرائیل هستند»(11)

همچنین نهاد AFICC، دیگر نهاد صهیونیست فعال در این منطقه، توانسته است اعتماد بسیاری از مسلمانان نیجریه، کنگو، اوگاندا، بوروندی، کنیا و تانزانیا را جلب نماید.(12)

هم‌اکنون بیش از 140.000 نفر از مردم اتیوپی ساکن اسرائیل هستند و تمایل به مهاجرت به اسرائیل در بین مردم آفریقا به‌شدت روبه افزایش است. هرچند دولت اسرائیل سعی می‌کند از گسترش مهاجرت آفریقایی‌ها به سرزمین‌های اشغالی جلوگیری نماید اما جمعیت بالایی از آفریقایی‌ها به اسرائیل به‌عنوان کشور آرزوهای خود می‌نگرند و ازنظر فرهنگی مجذوب اسرائیل هستند.(13)

3- نفوذ سیاسی در کشورهای آفریقایی:

در سال‌های اخیر، گسترش تمایل مسئولین کشورهای آفریقایی به اسرائیل نیز به‌شدت افزایش‌یافته است به‌طوری‌که فرستاده دولت نیجریه در سفر خود به اسرائیل طی یک سخنرانی بیان داشت که «ما برای پیشرفت آفریقا نیازمند مدلی کارآمد هستیم و بهترین مدل برای پیشرفت آفریقا، مدل اسرائیل است.»(14) به همین دلیل می‌توان گفت، نفوذ سیاسی یکی دیگر از اهداف اسرائیل در قاره آفریقا هست. رئیس‌جمهور کنیا نیز در سخنان خود از اسرائیل به‌عنوان یک کشور الگو یادکرده و گفته است: «اگر می‌خواهی پیشرفت کنی باید به اسرائیل بنگری».(15) از طرفی اسرائیل از طریق سیاست‌های حمایتی خویش به دنبال مقابله با حضور افرادی با تفکرات ضد اسرائیلی در رأس کشورهای آفریقایی هست. به‌عنوان‌مثال عوامل رژیم صهیونیستی در کنیا با از میان برداشتن گروه‌های اسلامی و شخصیت‌های دینی این کشور که به ترویج افکار ضد صهیونیستی می‌پرداختند، نقش جدی در به روی کار آمدن افرادی با گرایش‌ها صهیونیستی ایفا کرده‌اند.

حجم تبادلات تجاری میان اسرائیل و قاره آفریقا حدود یک میلیارد و 200 میلیون دلار ارزیابی می‌شود.

4- دستیابی به منابع و معادن سرشار قاره آفریقا:

همان‌طور که در قسمت‌های قبلی اشاره کردیم، علی‌رغم فقر شدید مردم آفریقا، این قاره به لحاظ دارا بودن منابع سرشار معدنی و انرژی بسیار ثروتمند است به‌طوری‌که بسیاری از کشورهای جهان، چشم طمع به این قاره دوخته‌اند.(16) اسرائیل در حوزه انرژی به‌صورت گسترده‌ای به آفریقا وابسته است و به همین جهت است که با گسترش نفوذ خود در این قاره می‌تواند امنیت انرژی و معدنی خود را تأمین نموده و از منابع و معادن سرشار این قاره در راستای تأمین اهداف خویش استفاده نماید.(17)

5- تأمین بازار موردنیاز برای کالاهای اسرائیلی:

همان‌طور که اشاره شد، حدود 20 درصد مردم دنیا در قاره آفریقا زندگی می‌کنند و اسرائیل با رصد پیشرفت اقتصادی کشورهای آفریقایی و نگاه به جمعیت بالای ساکنان این قاره، در نظر دارد آفریقا را به بازاری گسترده و آماده برای کالاهای اسرائیلی تبدیل نماید.

«الیزا بن نون» Aliza Bin- Noun سفیر اسرائیل در فرانسه با اشاره به اینکه حجم تبادلات تجاری میان اسرائیل و قاره آفریقا حدود یک میلیارد و 200 میلیون دلار ارزیابی می‌شود، می‌گوید:

«شرکت‌های اسرائیلی در بخش‌های مختلفی چون انرژی قابل بازیافت، ارتباطات، کشاورزی و پزشکی در این قاره حضور دارند.»(18) که این میزان به‌صورت فزاینده‌ای در حال رشد هست.

6- ایجاد پوشش امنیتی و تسلط بر دریای سرخ:

با توجه به موقعیت جغرافیایی اسرائیل، تسلط بر دریای سرخ برای این رژیم اهمیت بالایی دارد به همین دلیل اسرائیل قصد دارد با نفوذ در منطقه به‌اصطلاح شاخ آفریقا، قدرت کشورهای همسو با خود را افزایش دهد چراکه اگر کشورهای همسو با تل‌آویو در شاخ آفریقا قدرت را در اختیار داشته باشند، می‌توانند با سیطره بر دریای سرخ، امنیت اسرائیل را افزایش دهند از طرف دیگر سیطره بر شاخ آفریقا به معنای کنترل و سیطره بر کشتی‌های عبوری از تنگه باب المندب است که اهمیت باب المندب ازلحاظ راهبردی و اقتصادی کمتر از تنگه هرمز نیست.(19)

یکی از دیپلمات‌های باسابقه رژیم صهیونیستی درباره اهمیت امنیتی آفریقا برای اسرائیل گفته است: روابط با کشورهای آفریقایی پشتیبان مهمی برای تل‌آویو در نهادهای بین‌المللی است و می‌تواند پوشش امنیتی استراتژیک در قبال کشورهای متخاصم ایجاد کند و علاوه بر آن موجب تقویت روابط اقتصادی با این قاره شود.(20)

میزان صادرات سلاح اسرائیل به سودان جنوبی از 107 میلیون دلار در سال 2010 به 318 میلیون دلار در سال 2014 افزایش‌ یافته است.

7- فروش تسلیحات نظامی به کشورهای آفریقایی:

در دهه‌های اخیر اسرائیل با فروش تسلیحات نظامی خویش به برخی کشورهای آفریقایی و ارائه خدمات امنیتی به این کشورها توانسته است درآمدهای کلانی را برای خود به ارمغان آورد , میزان وابستگی نظامی این کشورها به خود را افزایش دهد.(21)

به گزارش روزنامه «هاآرتص» چاپ اراضی اشغالی، میزان صادرات سلاح اسرائیل به سودان جنوبی از 107 میلیون دلار در سال 2010 به 318 میلیون دلار در سال 2014 افزایش‌یافته است (22) و مطابق گزارش‌های موجود، در طول چند سال اخیر قراردادهایی به ارزش تقریباً یک میلیارد دلار در زمینه فروش تسلیحات رژیم صهیونیستی به کشورهای آفریقایی به امضا رسیده است.(23)

8- کاهش قدرت مصر از طریق کم آب‌کردن رود نیل:

هرچند پس از پیمان کمپ دیوید، جایگاه مصر در افکار عمومی دنیای اسلام بسیار تنزل یافت اما مصر همواره به‌عنوان یکی از خطرناک‌ترین کشورهای آفریقایی برای اسرائیل محسوب می‌شود. رود نیل به‌عنوان شریان اصلی اقتصاد مصر است. اسرائیل با احداث سدهای متعدد در کشورهایی که آب نیل از آن‌ها گذشته و به مصر می‌رسد درصدد ضربه زدن به اقتصاد مصر هست.(24)

9- جلوگیری از نفوذ ایران در قاره آفریقا:

ایران به‌عنوان یکی از کشورهای ناظر در اتحادیه آفریقا حضورداشته و روابط خوبی با بسیاری از کشورهای آفریقایی دارد. از طرفی با توجه به گفتمان استعمارستیز انقلاب اسلامی ایران، مردم بسیاری از کشورهای قاره آفریقا علاقه‌مند به گسترش روابط خود با جمهوری اسلامی ایران هستند. در برخی کشورهای آفریقایی نیز گروه‌هایی در همسویی با انقلاب اسلامی تشکیل‌شده‌اند که جنبش اسلامی شیعیان نیجریه به رهبری شیخ ابراهیم زکزاکی ازجمله‌ی این گروه‌ها هست.

رژیم صهیونیستی تلاش می‌کند با اعمال سیاست‌های حمایتی و فرهنگی، از گسترش نفوذ جمهوری اسلامی ایران در آفریقا جلوگیری نماید چراکه اگر گفتمان انقلاب اسلامی در کشورهای آفریقایی رونق بگیرد، منافع اقتصادی و امنیتی اسرائیل در این قاره به خطر افتاده و حتی ممکن است تهدیدهای جدی علیه رژیم صهیونیستی رقم بخورد.(25)

نتیجه‌گیری

قاره آفریقا به دلیل ظرفیت‌های فراوان اقتصادی، سیاسی و امنیتی همواره موردتوجه قدرت‌های بزرگ جهانی و منطقه‌ای بوده است اما پس از پایان جنگ سرد، این اهمیت بسیار افزایش ‌یافته و آفریقا به محل رقابت قدرت‌های جهانی تبدیل گشته است به‌طوری‌که علاوه بر آمریکا، اروپا، روسیه و چین، کشورهایی نظیر ترکیه، عربستان و رژیم صهیونیستی نیز در حال سرمایه‌گذاری در این قاره هستند تا از این طریق منافع اقتصادی و امنیتی خویش را تأمین نمایند.

اسرائیل از ابتدای تأسیس خود، همواره به آفریقا به‌عنوان یک ظرفیت بزرگ اقتصادی، سیاسی و امنیتی نگریسته و در قالب کمک‌های بشردوستانه و خیرخواهانه، نفوذ نسبتاً گسترده‌ای در برخی کشورهای آفریقایی کسب کرده است.

با توجه به این مسئله، لازم است جمهوری اسلامی ایران ضمن برنامه‌ریزی صحیح و سیاست‌گذاری هدفمند، به مقابله باسیاست‌های رژیم صهیونیستی در قاره آفریقا پرداخته و از گسترش نفوذ این رژیم در آفریقا جلوگیری نماید. همچنین می‌توان از ظرفیت‌های اقتصادی کشورهای آفریقایی در راستای تأمین منافع اقتصادی کشور استفاده نمود.

منابع

1. https://www.mehrnews.com/news/3722724/

2. farda.fr/0036JF

3. https://www.richardsilverstein.com/2013/07/31/israeli-intelligence-assets-aid-african-dictators/

4. https://forward.com/news/4785/israel-seeks-to-raise-profile-of-african-aid/

5. http://www.israelink.co.za/2017/04/13/binding-ties-an-african-israel-love-story/

6. http://newafricanmagazine.com/israels-netanyahu-wooing-africa/

7. http://newafricanmagazine.com/israels-netanyahu-wooing-africa/

8. روزنامه شرق، انگیزه‌های حضور اسرائیل در آفریقا، 30/07/1396

9. http://www.israelink.co.za/2017/04/13/binding-ties-an-african-israel-love-story/

10. روزنامه شرق، انگیزه‌های حضور اسرائیل در آفریقا، 30/07/1396

11. https://israelseen.com/2015/08/25/south-african-mp-rev-dr-kenneth-meshoe-most-south-africans-love-israel/

12. http://www.israelink.co.za/2017/04/13/binding-ties-an-african-israel-love-story/

13. http://newafricanmagazine.com/israels-netanyahu-wooing-africa/

14. https://forward.com/news/4785/israel-seeks-to-raise-profile-of-african-aid/

15. روزنامه شرق، انگیزه‌های حضور اسرائیل در آفریقا، 30/07/1396

16. https://www.mehrnews.com/news/3722724/

17. http://alwaght.com/fa/News/60628/

18. http://parstoday.com/fa/africa-i102439

19. http://iscanews.ir/news/844288/

20. روزنامه الوقت، دریاچه‌های بزرگ، هدف راهبردی رژیم صهیونیستی در آفریقا، 23/04/1395

21. http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/1973577/

22. http://fna.ir/DDLEUB

23. https://www.sipri.org/sites/default/files/files/misc/SIPRIBP1110.pdf

24. http://alwaght.com/fa/News/60628/

25. http://www.dw.com/en/iran-makes-inroads-in-parts-of-africa/a-5257032

نویسندگان: علی صالح نیا، دانشجوی کارشناسی ارشد معارف اسلامی و مدیریت دولتی و سیاستگذاری عمومی دانشگاه امام صادق و مصطفی غفاری، دانشجوی کارشناسی ارشد پیوسته معارف اسلامی و علوم سیاسی دانشگاه امام صادق

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از شبکه مطالعات سیاست گذاری عمومی ، تاریخ انتشار 22 اسفند96، کدمطلب: 182124 ، www.npps.ir