این روز‌ها و پس از فرجام برجام، می‌توان تاثیرات این توافق را به صورت محسوس در «نظام آموزش عالی کشور» مشاهده کرد. اکنون که رفت و آمدِ هیات‌های علمی و دانشگاهیِ خارجی و ایرانی افزایش یافته و دعوت دانشگاه‌های مطرح دنیا از مسئولانِ آموزش عالی ایران رو به فزونی گذاشته، این تحول و تحرک مثبت را می‌شود؛ سرآغاز فصلی نو برای دانشگاه‌های کشور به حساب آورد. در سال‌هایی که تحریم‌ها، محدودیت‌های عملکردی و حتی راهبردی را به دانشگاه‌ها تحمیل کرد و تعاملات بین دانشگاهی در گوشه‌ای محصور و بالاجبار مهجور مانده بود، شاید باورش سخت بود؛ بار دیگر روزی از راه برسد که دانشجو، استاد و دانشمند ایرانی در دنیا بدرخشد و دانشگاه‌های برترِ دنیا مطالبه گرِ ارتباط و همکاری با دانشگاه‌های ایران باشند.

خروج دانشگاه‌ها از ایزوله علمی پس از سال‌ها

خوب به خاطر داریم که عملکرد دولت‌های نهم و دهم در عرصه سیاست خارجی منجر به ایزوله شدنِ بخش علمی و فناوری ما شده بود؛ به طوری که دانشگاه‌ها برای خرید معمولی‌ترین دستگاه‌ها و تجهیزات علمی برای دانش‌افزایی از کشورهای دیگر با مشکل مواجه شده بود و مقالاتِ اساتید برجسته ما در مجله‌ها و نشریات بی‌کیفیت به چاپ می‌رسید، از سوی دیگر دانشگاه‌های خارجی رغبتی برای پذیرش دانشجویان ما نشان نمی‌دادند و سفرهای مطالعاتی، داد و ستدهای علمی، برگزاری دوره‌های مشترک و صدور ویزا با محدودیت زیادی همراه بود؛ تا جایی که بنا به گفته مسئولان وزارت علوم صادر نشدن روادید برای دانشجویان، آن‌ها را مجبور به عزیمت به کشورهایی می‌کرد که از لحاظ توان علمی با دانشگاه‌های ایران برابر نبودند؛ چرا که گزینه دیگری برای انتخاب وجود نداشت.

۸ سالی که در انفعال و گوشه‌نشینی گذشت

در ۸ سال دولت‌های نهم و دهم، در حالی که دولتمردانِ آن زمان تمایل به تبادلات علمی و بین‌المللی با دانشگاه‌ها داشتند، اما تحریم‌ها دست و پایشان را بسته بود و دنیا روی خوشی نشان نمی‌داد. به طوری که به گفته معاون وزیر علوم دولت یازدهم، در زمان تحریم‌ها، کارگزارانی که در عرصه نشریات علمی و تأمین منابع اطلاعاتی فعالیت داشتند از جمله بانک‌ها، قادر به تأمین سفارش‌های دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی نبودند. دانشکده‌های داروسازی نیز در انفعال ناشی از نبود مواد اولیه بسر می‌بردند و توسعه صنعت داروسازی و همچنین بسیاری از رشته‌های صنعتی دیگر در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها مثل نفت، گاز و پتروشیمی که به مواد و تجهیزات نیاز داشت، با مشکل روبه‌رو بود.

تشکیل کمیته دیپلماسی در برنامه ششم توسعه

در همین راستا محمد فرهادی؛ وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در نشست رؤسای دانشگاه‌های استان سیستان و بلوچستان از طرحی برای تشکیل کمیته‌ای با حضور وزارتخانه‌های علوم، بهداشت، اقتصاد، امور خارجه و همچنین بانک مرکزی در برنامه ششم توسعه خبر داده است.» کمیته‌ای که در صورت انسجام و با برنامه‌ریزی دقیق می‌تواند، حرکت رو به رو رشد دیپلماسی علمی کشور را سر و سامان دهد و به سهولتِ حرکتِ دانشگاه‌ها در مسیر دیپلماسی علمی و جذب دانشجویان خارجی بیانجامد. وزیر علوم همچنین در این نشست تاکید کرده است که بین‌المللی شدن دانشگاه‌ها و تقویت دیپلماسی علمی را به طور جدی پیگیری می‌کند تا دانشگاه‌ها بتوانند با سهولت دانشجوی خارجی جذب کنند؛ البته فرهادی این موضوع را منوط به هماهنگی با سایر دستگاه‌ها اجرایی می‌داند تا مشکلات جذب دانشجویان خارجی حل شود.

اکنون که هیات‌های علمی خارجی برای ارتباط با ایران یکی پس از دیگری به ایران می‌آیند، مسیر‌های منتهی به بن بست در گذشته، دیگر باز شده. حالا دیگر تمامی دانشگاه‌های مطرح دنیا چراغ سبزشان را به ایران نشان می‌دهند و شرایط به گونه در حال گذار است که بسیاری از دانشگاه‌های اروپایی، آمریکایی، آسیایی که در گذشته بنا به محدودیت‌ها، تمایلی به گسترش روابط با دانشگاه‌های ایران نداشتند، با اشتیاق هر چه تمام‌تر آماده گسترش مراودات هستند.

بازگشت ۱۰۰ نفر از نخبگان فارغ التحصیل دانشگاه‌های اروپایی و آمریکایی

بی‌شک می‌توان «بازگشت نخبگان به کشور» را یکی دیگر از برکات برجام برشمرد؛ در تایید این جمله می‌توان بهاعلام آمار رسمیِ بازگشت ۱۰۰ نفر از نخبگان فارغ‌التحصیل دانشگاه‌های اروپایی و آمریکایی به کشور طی۱۰ ماه گذشته اشاره کرد، موضوعی که در حاشیه سفر معاون علمی و فناوری رییس جمهور به نیویورک محقق شد و او در جلسه با نخبگان در آن سوی آب‌ها بار دیگر امید را به دل آن ها بازگرداند و حالا شاهد هستیم؛ نخبگانی که سال‌ها به دلیل محدودیت‌ها و مشکلات؛ در کمال ناامیدی، امید به آن سوی آب‌ها بسته‌ بودند، اکنون یکی پس از دیگری به وطن باز می‌گردند. و در کشور خودمان مشغول به فعالیت شده‌اند.

هر چند سال‌هاست«فرار مغز‌ها» یک حقیقت تلخ برای آموزش عالیِکشور بوده وآمار‌های ملی و بین‌المللی هم موید این موضوع است، با این وجود اما به یاد داریم که رئیس دولت دهم همواره اصرار داشت کهمطلقاً «فرار مغز‌ها» واقعیت ندارد و اصولاًتعبیر «فرار مغز‌ها» را تعبیر نادرستی می‌دانست. کامران دانشجو، وزیر علوم دولت احمدی‌نژاد هم در همین زمینه گفته بود که فرار مغز‌ها را قبول ندارم و فرار مغز‌ها اصلا «واژه» درستی نیست! امروز اما قبول واقعیت آزاردهنده فرار مغزها است که مسئولان امر را به تکاپو انداخته تا راهی امن را برای بازگشت مغزها فراهم سازند.

اکنون امابا اقدامات بنیاد ملی نخبگان و معاونت علم و فناوری، راه برای بازگشت نخبگان کمی هموار‌تر شده است. غلامعلی منتظر (معاون پژوهش و برنامه‌ریزی بنیاد ملی نخبگان) درباره تسهیلات بنیاد توضیح می‌دهد و می‌گوید: «بنیاد تسهیلاتی را برای بازگشت نخبگانی که مقیم خارج از کشور هستند، در نظر گرفته است؛ تسهیلاتی که منجر به بازگشت تعدادی از آن‌ها شده است. هم‌اکنون اگر تعدادی از متخصصان برجسته ایرانی بخواهد وارد ایران شود؛ بنیاد او را راهنمایی می‌کند تا در یکی از پایگاه‌های تخصصی که هم‌اکنون در کشور وجود دارد و روز به روز در حال افزایش است، مشغول به فعالیت شود.»

از سوی دیگر در ابعاد کلی‌تر می‌توان به عملکرد دانشگاه‌ها در حوزه بین‌الملل پس از برجام اشاره کرد؛ براساس گفت‌و‌گوهای متوالی که خبرنگار ایلنا، با روسا و معاونان دانشگاه‌ها انجام داده، تاکنون هیات‌هایی علمی و دانشگاهی از آلمان، فرانسه، ایتالیا و اتریش و روسیه به ایران آمده‌اند و همچنین مقامات دانشگاه مالزی، مسئولان آموزشی و بین‌المللی دانشگاه‌های منتخب ایالات متحده آمریکا، سفیر ژاپن و سفیر اتریش نیز از برخی دانشگاه‌های ایران بازدید داشته‌اند.

اهم فعالیت‌های دیپلماسی علمی برخی دانشگاه‌های بر‌تر در ۲ سال اخیر را که یا در مرحله اجراست و یاقرار است؛ اجرایی شود، در جدول زیر مشاهده می‌کنید:

در جدول بالا، مواردی وجود دارد که یا هنوز به مرحله اجرا نرسیده و یا جلسات نیمه‌تمام رها شده و اجرای تفاهمنامه‌های منعقد شده منوط به پیگیری مسئولان دانشگاه‌ها است؛ به طور حتم اجرا و عملیاتی‌شدن تفاهم‌نامه‌ها از اهمیت بسیاری برخوردار است. در دیپلماسی علمی ایجاد شده، نباید به جنبه ظاهری عقد قراردادها بسنده کرد و ضروری است؛ هر چه سریعتر توافق‌ها و تفاهماترا وارد فاز اجرایی کرد. بنابراین از آن جایی که مراوده علمی با کشورهای دیگر خواه ناخواه باعث افزایش رشد علمی کشور خواهد شد، به نظر می‌رسد دانشگاه‌ها باید با هوشمندی، پیگیری‌های لازم را برای اجرایی شدن مفاد تفاهم‌نامه‌ها به کار گیرند، چرا که این روند در صورت مثبت بودن، خودبه خود در افزایش رتبه دانشگاه‌ها و سطح علمی آنها موثر خواهد بود.

رفع مشکلات در مسیر توسعه علمی کشور

در همین رابطه وحید احمدی (معاون پژوهش و فناوری وزیر علوم) در گفت‌وگویی با خبرنگار ایلنا، روابط بین‌المللی دانشگاه‌های ایران در شرایط پسابرجام را خوب توصیف می‌کند و می‌گوید: خوشبختانه در حال حاضر با توجه به فضای باز ایجاد شده، هم استقبال بیرونی از دانشگاه‌ها در این زمینه شاهد هستیم و هم در فضای داخلی به علت مشکلاتی درونی از جمله خلاء ارتباطات بیرونی و وجود برخی مسائل در مسیر توسعه علمی، زمینه ارتباط هم ایجاد شده است؛ به خصوص دانشگاه‌های بزرگ ما حرکت رو به جلویی در این زمینه دارند، تا جایی که ما تاکید کردیم، تفاهم‌نامه های اضافی خیلی نوشته نشود و همان تفاهم‌نامه‌هایی که تاکنون نوشته شده، عملیاتی کنند. بنابراین اگر بخواهم صریح بگویم؛ ما شروع خوبی در پسابرجام داشتیم و زمینه هم فراهم است، امیدواریم؛ ساختار لازم هم بتواند ایجاد شود، چون وقتی می‌گوییم ارتباطات بین‌المللی معنایش این است که رفت‌وآمدها ساده‌تر شود، سازوکارهای هماهنگی بین دستگاه‌ها ایجاد شود؛ مثلا اگر هیات علمی دانشگاه‌ها می‌خواهند به خارج بروند، وزارت خارجه هماهنگی‌های لازم را داشته باشد و یا اگر دانشجو و استادی می‌خواهد از آن طرف به ایران بیاید؛ هم آسان باشد.

معاون وزیر علوم به دانشگاه‌ها توصیه کرد که به این موضوع به عنوان یک برنامه پایدار نگاه کنند. زمانی که از دانشجوی خارجی صحبت می‌کنیم، باید دفتر بین‌المللی و خوابگاه لازم در دانشگاه‌ها داشته باشیم، استادمان باید نحوه ارتباط با دانشجوی خارجی را بداند و کارمند ما باید بتواند برخورد مناسب داشته باشد. همچنین دانشگاه‌ها از لحاظ ارتباطات و تعریف پروژه‌ها به نظر من می‌توانند از ظرفیت‌هایی که در وزات علوم ایجاد شده، پیگیر اجرایی شدن آن‌‌ها نیز باشند.

در جدول زیر، سهم دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی از کل همکاری‌های بین‌المللی به تفکیک دانشگاه‌ها نشان داده شده‌است.

براساس نمودار بالا، دانشگاه تهران در سهم کل همکاری‌های بین‌المللی با۱۱ درصد رتبه نخست را به خود اختصاص داده است. دانشگاه علوم پزشکی و دانشگاه صنعتی شریف با ۹ درصد و ۷ درصد در رده‌های دوم و سوم قرار دارند و دانشگاه‌های صنعتی اصفهان، صنعتی امیرکبیر و تربیت مدرس، هر سه با ۵ درصد، دانشگاه‌های شیراز و فردوسی مشهد هر کدام با ۴ درصد و دانشگاه تبریز با ۳ درصد به ترتیب در رتبه‌های بعدی بهترین دانشگاه‌ها از لحاظ همکاری‌های بین المللی جای گرفته‌اند.

اکنون به لطف تلاش‌های هدفمند، دیوارهای تحریم فرو ریخته و فرصت بازپروری و به روز شدن علم در کشور مهیا شده است؛ قطاری که مدت‌ها از حرکت ایستاده بود، با شتابی معقول و منطقی به حرکت درآمده است. حال اینکه چه باید کرد تا سرعت این قطار، با حفظ حریم عقل و منطق افزایش یابد و ما را در رسیدن به مقصد که‌‌ همان اتصال به دانشگاه‌ها و مراکز عالی آموزش دنیاست؛ بی‌تردید،‌‌ در پیش گرفتن برنامه‌های کارآمد و همان تدبیر از ارکان دولت امید است، برای پیشبرد اهداف در این راستاانتظار می‌رود.

با اندکی اضافات وتلخیص برگرفته از خبرگزاری کار ایران (ایلنا)، تاریخ انتشار 11 اسفند 1394، کد مطلب: 347760: آدرس سایت: www.ilna.ir