آقای علی باقری دبیر جبهه اصلاحات، اعتراضات اخیر را حاصل تقاطع «سه شکاف اقتصادی، سیاسی و سبک زندگی» در جامعه امروز ایران دانست و در این باره توضیح داد: امروز وضعیت معیشت و اقتصاد امروز مردم ایران در طول ۴۴ سال پس از پیروزی انقلاب در نازل‌ترین سطح قرار دارد. امکان مشارکت سیاسی و تأثیرگذاری در شیوه حکمرانی در کشور که مشخصاً شاخص آن می‌تواند انتخابات باشد، در نازل‌ترین سطح است به گونه‌ای که دایره کسانی که مجوز رقابت در انتخابات را دارند طوری تعریف می‌شود که فراتر از جریان اصلاحات، به جریان اصولگرا هم تسری پیدا می‌کند و در کنار این دو، تلاش برای حاکم کردن یک الگوی واحد «سبک زندگی» برای جامعه و جوانان، از علل و زمینه‌های شکل گیری حوادث اخیر در کشور هستند.

در یکی، دو ماهه اخیر ایران دستخوش اعتراضاتی شده که شاید بتوان گفت در سال‌های گذشته نمونه‌ای از آن را نمی‌توان یاد کرد. این موج اعتراضات زوایای مختلفی داشته و هر زاویه آن را می‌توان در مباحث بسیار طولانی تحلیل کرد، اما آنچه بیشتر موجب نگرانی می‌شود، دخالت بیگانگان خارج از مرز و صید خواسته‌ها و تمایلات خود از آبی است که خود نیز آن را گل‌آلود کرده‌اند. عماد افروغ، نویسنده، جامعه‌شناس و سیاستمدار درباره الزامات و جامعه‌شناسی اعتراض، ریشه اعتراضات و مرز آن با تجزیه‌طلبی و براندازی با ارگان مطبوعاتی شهرداری تهران گفتگو کرده که مشروح آن در ذیل می‌آید.

در دو ماه اخیر،بعد از اعتراضات مردمی به فوت مهسا امینی، صد‌ها مصاحبه با جامعه شناسان، اقتصاددانان، اهالی رسانه، سیاسیون و صاحبان فکر و تحلیل صورت گرفته تا ریشه‌ها و زمینه‌ها شناسایی شود. بررسی و ارزیابی این مصاحبه‌ها و بویژه کوشش برای تبدیل آن‌ها به سند‌های سیاستی و گزاره‌های راهبردی می‌تواند درس‌ها و نکات مفید و موثری به منظور صیقل بخشی به شیوه‌های حکمرانی در جمهوری اسلامی به دست دهد. در این مکتوب، گزاره‌های مشترک ۱۰ مصاحبه از جامعه شناسان در ۵ سطح ارائه می‌شود تا گونه‌ای از فرآوری محتوا که امروزه مورد نیاز دستگاه‌ها و سازمان‌های صاحب نقش در مدیریت افکار عمومی و تعامل مستقیم با جامعه است، تحقق یابد.

فقدان راه‌های پذیرفته شده برای گفتگو در میان گروه‌ها و افراد مختلف معترض و نیز فقدان تمایل برای گفتگو با کسانی که دیدگاهشان، زاویه جدی با دیدگاه ما دارد؛ سبب انسداد مسیر گفتگو به عنوان بهترین راه ایجاد همدلی و انسجام اجتماعی در فرایند طرح و پیگیری مطالبات اجتماعی می‌شود.

غلامرضا ظریفیان درباره مطرح شدن بحث گفتگو در اعتراضات اخیر گفت: درباره آزاداندیشی اقتضائاتی دارد که باید ساختار حقوقی آن فراهم شود. به نظرم مسئله امر تحقیقی نیست که بخواهیم در کوتاه‌مدت آن را حل کنیم. ما راهی جز گفتگو در فضایی آرام به دور از هیجانات نداریم یا اینکه به این درگیری‌ها و تخاصم‌ها ادامه دهیم. گفتگو را باید از مسئله‌های مشخص شروع کرد. اگر ما گفتگو را مسئله‌محور شروع کنیم، حتی اگر دامنه آن کوچیک باشد از طریق فضای مجازی پخش خواهد شد و اثربخشی آن را در جامعه خواهیم دید و تدریجا مردم اعتماد کرده و وارد بحث می‌شوند. وی تصریح کرد: اساسا گفتگو شبیه به دیگ زودپز نیست که فکر کنیم با فوریت مسئله را حل کنیم؛ بنابراین طرح گفتگو و اعتماد مردم با سپری شدن زمان زیاد نه با قید فوریت انجام خواهد شد. اگر ادامه‌دار باشد می‌تواند گسترش پیدا کرده و نتیجه بخش شود.

یکی از سوالات مهم در مواجه با اعتراضات سراسری ۱۴۰۱ این است که آینده این اعتراضات که بعضا به خشونت هم کشیده شده، چه خواهد شد. حسین واله جامعه‌شناس این موضوع را بررسی کرده است. حسین واله دیپلمات ایرانی و استادیار گروه فلسفه دانشگاه شهید بهشتی اعتراضات اخیر را تحلیل کرده است. او می‌گوید: «هیچ داوری ارزشی راجع به ناآرامی‌های دوماهه اخیر و طرف‌های درگیر در آن نمی‌کنم، بلکه تنها به توصیف اجمالی منازعۀ جاری و رفتار اطراف آن و پیش‌بینی محتمل‌ترین آینده آن میپردازم. ساختار این پدیده، اسباب اصلی و چشم‌انداز آتی آن را بر اساس اطلاعات کشف، به اجمال توصیف می‌کنم. سطحی از انتزاعی سازی در این موضوع اجتناب‌ناپذیر است، چنانکه برای داوری ارزشی نیز ضرورت دارد.

محبی نیا فعال سیاسی درباره اعتراضات اخیر گفت: اگر نهادهای رسمی قضایی و پلیس به عنوان متولی امنیت و حتی نهادهای دیگر، صلابت و اقتدار خودشان را داشته باشند، نیازی به مداخله نیروهای غیررسمی نیست که در برخورد با پدیده‌های ناامنی یا برقراری امنیت تخصص یا تعهدی ندارند و با این رفتار چهره برقراری امنیت را زیر سوال برده و باعث رادیکال شدن فضا می‌شوند.

جعفر محمدی در یادداشتی با اشاره به سخنان صفارهرندی و ضرغامی از روند بازجویی های معترضان اخیر کشور انجام شده است، نوشت: گذشتِ روزگار است آقایان صفار هرندی و ضرغامی و دیگران! حالا که از روز‌های گذشته نیاموختید، ولی از زبان بازجو‌ها متوجه یک چیز‌هایی شده اید، همین را هم غنیمت بشمارید و لااقل به بازجو‌های خودتان اعتماد کنید. دریابید که سرنشینان کشتی ایران، فقط انقلابیون ۵۷ و حماسه سازان دفاع مقدس نیستند بلکه در کنار آنها، ده‌ها میلیون انسان دیگر نیز به دنیا آمده و به سنین نوجوانی و جوانی و میانسالی رسیده اند که دنیای متفاوت تری دارند و حتی به گونه‌ای سخن می‌گویند که به قول آن بازجو، نه شما می‌فهمید چه می‌گویند و نه آن‌ها متوجه منظور شما می‌شوند!

علی ربیعی، فعال سیاسی در یادداشتی نسبت به اعتراضات اخیر کشور هشدارهایی داد و نوشت: مطالعات و تجارب نشان می‌دهد پس از بحران‌ها، هیچ کدام از عوامل و کنش‌گران درون بحران همانند پیش از بحران نخواهند بود. ما با جامعه و نسل‌های تغییریافته‌ای که این روز‌ها را در حافظه خود جای داده‌اند، افرادی که به جریان اعتراض نپیوستند، اما این دوران بر آن‌ها آثار روانی داشته است. به تعبیری پس از بحران، هیچ‌کس مثل قبل نیست. حداقل در ساحت اذهان، این دگرگونی‌ها پدید آمده و شکل گرفته‌اند. چنانچه سیاست‌گذاری و حکمرانی بر همان مناط سابق باشد، این‌بار هم دو ساختار سیاست‌گذار و ذهن جامعه تعارض جدیدی را تجربه خواهند کرد. باید با هوشمندی به سمت تغییراتی آرام‌بخش، ثبات‌ساز و پیش‌رونده حرکت کنیم.

سیدمحمد خاتمی رئیس دولت اصلاحات با بیان اینکه ندیدن یا انکار وضع بدی که به نام زندگی بر مردم تحمیل می‌شود نارضایتی را از بین نمی‌برد، تصریح کرد: اگر چشم‌اندازی به سوی بهبود اوضاع نباشد نارضایتی همراه با یأس و احیاناً به آشوب علیه آنچه هست مبدّل می‌شود. اولین گام اصلاح نه‌تن‌ها به رسمیت شناختن حق اعتراض بلکه استقبال از آن است. اینکه هر اعتراضی، اغتشاش معرفی شود و برخورد خشن و سخت با آن توجیه گردد مشکل را بیشتر می‌کند.وی گفت: براندازی نه ممکن است نه مطلوب، ولی ادامه وضع کنونی زمینه‌های فروپاشی اجتماعی را بیشتر می‌کند و کم‌هزینه‌ترین و پرفایده‌ترین راهکار خوداصلاحی نظام است.خاتمی گفت: نسل جدید که جهان ویژه خود را دارد سرمایه بزرگ امروز و فردای ما است. اگر نمی‌خواهیم یا نمی‌توانیم تقاضا‌های او را برآورده کنیم دست‌کم ذهنیت، امید و اعتراض او را بفهمیم. فهمیدن گام نخست تفاهم و حرکت به سوی همدلی و اقناع متقابل است.

ابراهیم فیاض در کنار چند نام دیگر از معدود چهره‌های دانشگاهی حوزه علوم انسانی و به‌ویژه جامعه‌شناسی است که در جریان اعتراضات شهریور تا آبان امسال کوشیدند با ارائه نظراتشان برای رسیدن به چارچوبی تحلیلی درباره علل وقوع این اعتراضات و دستیابی به تبینی جامعه‌شناختی از آن گام بردارند. ایشان ریشه اعتراضات و حوادث دو ماه اخیر را بدل‌ شدن امر سیاسی به امر اجتماعی می‌داند و آن را به معنای رشد اجتماعی به‌شدت بالای ایرانیان در نظر می‌گیرد و می‎گوید: هرچه جلوتر رویم جنبش‌ها فرهنگی‌تر و معرفتی‌تر خواهند شد و در یک کلام از این به بعد بدل با جنبش‌هایی شناختی مواجه می‌شویم که با همه‌چیز و همه‌کس پرسشگرانه برخورد خواهند کرد.وی معتقد است: یا ما آینده را می‌سازیم یا آینده ما را می‌سازد. ساختن آینده، دانش و بینش و ایده می‌خواهد. متاسفانه دانش و بینشی که در اینترنت هست را استفاده نمی‌کنیم و از ایده هم که خبری نیست. ما متأسفانه در حال انتقال با خشونت به آینده هستیم. اگر آینده را خودمان بسازیم با آرامش و آسایش می‌سازیم، اما اگر آینده ما را بسازد حتماً با خشونت و جراحی خواهد بود.

مولوی عبدالحمید، امام جمعه اهل سنت زاهدان در خطبه‌های نماز جمعه این هفته اظهار داشت: اگر این مردم معترض هستند، به خاطر ضعف خود شماست. این‌ها را به گردن تحریک دشمن نیندازید. دشمن کارش تحریک است. ضعف‌های خودمان را باید ببینیم که در اجرای عدالت و خدمت‌رسانی به مردم و حل مشکلاتشان چه کوتاهی‌هایی کرده‌ایم. این مردمی که امروز فریاد می‌زنند به خاطر تحریک خارجی‌ها نیست بلکه به خاطر گرفتاری‌هایشان است. وی تاکید کرد: امروز مشترکات و فشار‌های زندگی، آزادی‌خواهی و عدالت‌خواهی مردم را متحد کرده است.یکی، دو سال و بیشتر است که فریاد زده شده که این سیاست‌های داخلی و خارجی پاسخگو نیستند و مردم پریشان هستند و در سیاست‌های داخلی و خارجی تجدیدنظر کنید. ما دشمن نیستم؛ خیرخواه همه هستیم.وی خطاب به مسئولان اظهار داشت: «من دلسوزانه می‌گویم و هیچ غرضی ندارم. بشنوید که مردم ایران چه می‌خواهند و چه مشکلی دارند؟ همانطور که بنیان‌گذار جمهوری اسلامی و مقام معظم رهبری سخنانشان موجود است که اراده، خواسته‌ی ملت است مسئولان هم باید پایبند به این صحبت‌ها باشند و به اراده ملت تن بدهند. این برای شما شرف و عزت است.»

در روز‌های اعتراضات مردم ایران نام یک چهره مهم، بسیار شنیده می‌شود و سخنانش دست به دست می‌چرخد؛ مولوی عبدالحمید! این نام از این منظر مهم است که وقتی باور‌های مذهبی کمرنگ شده و کار به عمامه‌پرانی از سر روحانیون رسیده، اینکه معترضان از یک «روحانی» آنهم در دورافتاده‌ترین نقطه ایران حمایت می‌کنند، بسیار عجیب است. مولوی عبدالحمید امام جمعه زاهدان در مهمترین سخنرانی خود پیشنهاد رفراندوم را مطرح کرده و خواستار تغییرات بنیادین شده است. بخشی از جامعه علاقمندند تا او رهبری مطالبات را بر عهده بگیرد، اما آیا این جامه برازنده تن اوست. برای پاسخ به این پرسش آرای مولوی عبدالحمید را بررسی شده است.

عبدالحسین خسروپناه معاون علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد اسلامی با تأکید بر اینکه کشور ما در این چهار دهه از قبیله گرایی سیاسی آسیب جدی دیده است، گفت: بعضی از شخصیت‌ها دارند امام را فراموش می‌کنند. امام شخصیت زنده است. اندیشه و منظومه فکری امام یک منظومه فرازمانی و فرامکانی است و این طور نیست که تاریخ مصرف اندیشه امام تمام شود. من اینجا باز می‌خواهم از این دو قبیله سیاسی گلایه کنم. قبیله اصولگرایی به ندرت از امام یاد می‌کنند و قبیله اصلاح طلبی هم امام را در مسیر منافع خودشان تصرف می‌کنند؛ هر دو غلط است. هم کسانی که از امام یاد نمی‌کنند و اندیشه امام را کنار زده اند و بی اعتنا به اندیشه امام شده اند اشتباه می‌کنند و هم کسانی که تصرف معنایی در اندیشه امام دارند به خطا می‌روند.

سعید حجاریان در اعتراض به نحوه برخورد حاکمیت با معترضان جنبش مهسا گفت: در این اعتراضات همان‌طور که می‌دانید ابتدا مطالبه سبک زندگی مطرح بود، اما به‌تدریج سیاست تأثیر خود را بر آن گذاشت یعنی اکنون ما با اعتراضاتی چندوجهی مواجه هستیم. در آخر باید تحلیل روان‌شناختی‌ای هم از اعتراضات داشته باشیم که به‌نظر در آن دو عنصر «طردشدگی» و «تحقیر» واجد اهمیت است؛ عناصری که در یک بازه زمانی بلندمدت جامعه را عصبانی کرده است. حجاریان افزود: من در مجموع منطق مواجهه حاکمیت با معترضان را نمی‌پذیرم و معتقدم دستگاه تحلیلی‌شان معیوب است. او معتقد است: الان حاکمیت یک اشتباه جدیدتر مرتکب شده است. این‌بار اعتراض‌کنندگان را اساساً به‌رسمیت نمی‌شناسد و مدام نفت روی آتش می‌ریزد. گویا در ذهن‌شان این است باید حال یک مشت بچه‌پول‌دارِ پررو را بگیریم!

جنبش های اجتماعی در تمام دنیا ، بسترهای تغییر اجتماعی هستند. این جنبش ها از یک رویداد معنادار برانگیخته شده و بوسیله هیجانات هدایت می شوند. هیجاتاتی که از دو منظر تحقق خواسته و غلبه بر ترس مقابله با قدرت موجود، معنادار هستند. ترس و اضطرات مقابله با نبروی قوی مقابله کننده بیرونی و نیاز جمعی تحقق خواسته با همدلی های ارتباطی ایجاد شده بین افراد معترض مدیریت می شود. این کنش ارتباطی، کنش جمعی را بر می انگیزاند ، بسیج اجتماعی شکل می گیرد و هدف ( تغییر اجتماعی) محقق می شود. پس بطور خلاسه تغییر اجتماعی ، متاثر از کنش ارتباطی ایجاد شده در بستر شبکه های ارتباطی و اجتماعی است.

در نشستی با عنوان ضرورت های گفتگوی ملی ،مناظره ای بین مجید انصاری و محمدرضا باهنر برگزار شد. که هر دو طرف به بیان کارشناسی اعتراضات اخیر در کشور مطالبی را عنوان کردند. مجید انصاری عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام گفت: من دست مداحان عزیز اهل بیت را می‌بوسم. ولی هر چیزی جای خودش را دارد. مداح عزیز ما می‌خواهد تحلیل سیاسی کند و به شخصیت‌های سیاسی فحش بدهد و بعد جوان مودب حرف بزند؟! به نام دین و انقلابی گری اخلاق را بوسیده ایم و کنار گذاشته ایم و توقع داریم همه جوانان اخلاق محمدی (ص) پیدا کنند؟! هر روز یک عده از سرمایه‌های اجتماعی را کنار زده ایم.محمدرضا باهنر عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام گفت: خوب است رسانه‌های گروهی و مقامات روند‌های اعتراضات را بررسی کنند. قبول دارم ناکارآمدی و فساد وجود دارد، ولی تبلیغات ۱۰ برابر واقعیت است.

اعتراضات امروز ایران، حاصل یک ناامیدی بزرگ است. ناامیدی از صندوق رای! و این هنر بزرگی بود که مردم امیدوار به تغییر را تبدیل به سرخوردگانی کردیم که امید کمی به فردا دارند. درهمین جامعه ناامید مسئله گشت ارشاد تبدیل به یک اصل می‌شود و بسیاری از ائمه جمعه هر هرهفته در مورد آن حرف می‌زدند، اما در مورد فساد اقتصادی و فشار گرانی به مردم سکوت می‌کردند و سعی می‌کردند نشان دهند همه چی آرام است و این‌ها امتحان الهی است. همان‌هایی که در پارلمان برجام را آتش زدند و امروز بر این باورند که گشت ارشاد باید پررنگ‌تر از گذشته به کار خود ادامه دهد. متعصبینی که همیشه راه گفتگو در کشور را بسته‌اند و فقط خود را فرزند پیامبر می‌دانند و دیگران را کافر خطاب می‌کنند. آنچه مثل آفتاب هویداست و نمی‌شود آن را انکار کرد شکل گرفتن این انگاره در ذهن مردم است که برای تغییر در جامعه نمی‌توان به صندوق رای امیدوار بود.

هاشمی طبا فعال سیاسی اصلاح طلب، با اشاره به تاکید سیاستمداران و فراخوان رئیس قوه قضائیه برای گفتگو کردن گفت: شرایط برای گفتگو کردن محقق نمی‌شود. چندسالی می‌شود که رهبر انقلاب فرمودند کرسی آزاد دانشگاه برگزار شود اما، کسی اعتماد نمی‌کند که بیاید و صحبت کند. برای آن که می‌ترسد کمی از حدود خودشان بگذرند و دانشجویان ستاره دار شوند یا اخراج شوند.

هیچ گاه اینقدر پررنگ «رسانه» و «سیاست» دست به دست هم نداده بودند تا برساختی از واقعیت بسازند. این درهم‌تنیدگی در این روز‌ها، چنان اوج گرفته که «جنگ روایت‌ها» را پیش کشیده است. اینکه در عصر رسانه‌ها، چقدر سیاست‌ها در پس روایت‌ها پنهان می‌شوند موضوع بحث حاضربا دکتر عماد افروغ جامعه‌شناس و استاد دانشگاه است. عماد افروغ ضمن تائید این هم رسانی‌ها و اثرات توسعه‌ای آن، تاکید بر دو حوزه ضعف رسانه‌ها در ایران و کم توجهی به قرائت انجام وظیفه حول مسئولیت اجتماعی بجای انتظارات تمامیت خواهانه و سرکوب گر و همچنین انتظارات آزادی طلبی و فضای مطلقا باز رسانه‌ای دارد.