شعار سال : اول، تولید کالاهای کشاورزی نه در حد میانگین عملکرد کشورهای توسعه‌یافته و نه در حد کارآمدترین کشاورزان پیشرو بلکه در حد میانگین عملکرد تولیدکنندگان پیشرو در هر منطقه یکی از مطلوب‎های نظام کشاورزی است. اگرچه حرکت به سمت کارآمدترین کشاورزان پیشرو و در مرحله بعد کشورهای توسعه‌یافته می‎تواند بسیار مطلوب باشد اما حرکت در حد همان حالت اول نیز می‎تواند رشد تولید کالاهای کشاورزی را حداقل 3-2 برابر کند و فضای تولید کشاورزی و ضریب خوداتکایی به کالاهای کشاورزی را به‌شدت ارتقا دهد که از ابعاد چندگانه سیاست مواد غذایی (خودکفایی کشاورزی)، ارتقای منافع کشاورزان و افزایش ضریب درآمدی و به‌تبع آن ماندگاری کشاورزان در روستاها، افزایش گرایش جوانان به کسب‌وکارهای کشاورزی و درنتیجه شکل‌گیری نسل جدیدی از کشاورزان با سواد بالاتر دارای اهمیت است.
دوم، عملیاتی‎سازی الگوی کشت در سطح مزرعه به یکی از دغدغه‎های جدی نظام عالی کشاورزی تبدیل شده است. اگر بتوان با تشویق کشاورزان به پذیرش آن زمینه‎های عملیاتی‎سازی الگوی کشت را در سطح ملی فراهم کرد، تحول عظیم و انقلابی در عرصه تولید کالاهای کشاورزی و به‌تبع آن افزایش تولیدات کشاورزی و نیز مدیریت مصرف نهاده‎ها به‌ویژه آب در سطح ملی رقم خواهد خورد. عملیاتی‎سازی این طرح نیازمند مجموعه‎ای از الزامات نهادی، پشتیبانی‎های فنی، خدمات حمایت کشاورزی و بازاریابی، خدمات بیمه‎ای و نقش بازی نهادهای کشاورزی در سطح محلی است که باید مدنظر قرار گیرد تا کشاورزان اقدام به پذیرش الگوی کشت نمایند.
اما سؤال این است که آیا می‎توان بندهای اول و دوم را در ایران به‌طور هم‎زمان عملیاتی‎ و زمینه‎های گذار از کشاورزی کنونی را فراهم کرد؟
18 سال پیش یکی از دوستان که مدیر یک شرکت مطالعاتی بزرگ کشور ولی علاقه‌مند به کار کشاورزی و آینده کشاورزی ایران بود از تجربه‎ای موفق برای نویسنده حکایت کرد که با مشارکت کشاورزان در یکی از روستاهای استان یزد عملیاتی‎ شده بود. به نظر می‎رسد این تجربه اگرچه محلی است اما با اندکی تغییر و نوین‎سازی می‎تواند در سطح ملی در عملیاتی‎سازی الگوی کشت زراعی و قراردادهای کشاورزی کاربرد داشته باشد.

و اما تجربه
این فرد با حضور در روستای مورد نظر و گفتگو با افراد تأثیرگذار روستایی و درنتیجه توجیه آن‎ها از نیت و هدف خود، زمینه‎های لازم را برای شروع مذاکرات با مجموعه کشاورزان فراهم کرد. در طول دوره مذاکره با کشاورزان آن‌ها را متقاعد کرد که در یک تفاهم برد- برد به تولید کشاورزی با الگو و ساختار پیشنهادی وی اقدام نمایند. برای عملیاتی‎کردن الگوی پیشنهادی خود ابتدا با پرسشگری مقادیر خودمصرفی کالاهای کشاورزی هر یک کشاورزان را مشخص و زمین مورد نیاز برای این مهم را از فرایند الگوی خود خارج کرد. در مرحله بعد، میزان تولید (عملکرد در هکتار) هر یک از کالاهای کشاورزی کشاورزان مورد نظر در طرح را برای سال زراعی گذشته مشخص و ثبت کرد زیرا مبنای تفاهم و قرارداد برد- برد، میزان تولید کالاهای کشاورزی بود. با قبول مشارکت کشاورزان برای فعالیت در تفاهم و در نتیجه قرارداد کشاورزی مورد نظر و نیز ثبت میزان تولید کالاهای کشاورزی، عملاً مرحله شفاف‌سازی قرارداد و تفاهم برای عملیاتی‎سازی قرارداد برد- برد شکل گرفت. چارچوب‎های اصلی تفاهم پیشنهادی عبارت‎اند از:

الف- الگوی پیشنهادی کار در مزرعه
طرف اول (کشاورزان) با حفظ مالکیت و نیز مدیریت مزرعه، تولید کالاهای کشاورزی را بر اساس الگوی پیشنهادی طرف دوم (مشاور) به شرح زیر انجام می‎دهند:
1. استفاده از الگوی کشت پیشنهادی
2. استفاده از بذر پیشنهادی
3. استفاده از توصیه‎های کودهای شیمیایی، حفاظت گیاهی و مصرف آب کشاورزی پیشنهادی
4. مدیریت تولید کشاورزی با توجه به مشاوره‎های فنی مشاور و با نظارت ناظر

ب- تعهدات مشاور
1. تولید کشاورزی کمتر از میزان تولید سال قبل نباشد و حداقل نسبت به سال قبل 40-30 درصد افزایش داشته باشد. در مورد کالاهایی که در سبد تولیدی سال قبل کشاورز وجود نداشت با توجه به قیمت و تولید معادل‎سازی صورت گیرد.
2. به‌منظور تضمین تولید حداقل به میزان سال قبل، مشاور چک تضمین‌شده‌ای به میزان درآمد سال قبل به یکی از معتمدین روستایی (مرضی‎الطرفین) داد تا در صورت کاهش تولید به کشاورزان طرف قرارداد پرداخت شود.
3. میزان مصرف نهاده‎های کشاورزی بیشتر از سال قبل نباشد که به‌تبع آن (ورای افزایش قیمت نهاده‎ها) هزینه‎های تولید افزایش نیابد.
4. مشاور متعهد شد هیچ‎گونه حقی از کاهش هزینه‎های تولید نداشته باشد و تمام سهم وی از محل بند 1 ج باشد.

ج- تعهدات کشاورزان
1. کشاورزان طرف قرارداد متعهد شدندکه در صورت افزایش تولید، 50 درصد آن سهم مشاور باشد. در مورد کالاهای کشاورزی جدید جایگزین کالای سال قبل در سبد با توجه به قیمت و تولید معادل‎سازی صورت خواهد گرفت.
2. کشاورزان متعهد شدند پس از نهایی‎سازی قیمت هر یک از کالاهای کشاورزی توسط کشاورز، آن را به مشاور و یا عمده‎فروش مدنظر وی به فروش رساند.

این تجربه اگرچه در مقیاس بسیار کوچکی عملیاتی شده و موفق بوده است و بیشتر کشاورزان ریسک‎پذیرتر وارد این تفاهم و قرارداد شده بودند اما الگوی مورداستفاده و مزیت‎های این تجربه می‎تواند در سطح ملی برای یک دوره 5 ساله (هر سال 20 درصد کشاورزان ریسک‎پذیرتر و داوطلب پوشش داده شوند) عملیاتی شود. به نظر نویسنده استفاده از طرح‎ها و الگوهای ضربتی برای عملیاتی‎سازی الگوی کشت و قراردادهای کشاورزی نه با توجه به امکانات و بودجه نهاد عالی کشاورزی امکان‎پذیر است و نه با آمادگی ذهنی- عملیاتی کشاورزان. لذا با اقدام به این شکل عملاً به طرح لطمه وارد می‎کند و آن را ناکارآمد می‎سازد درحالی‌که می‎توان با اجرای تدریجی، حساب‎شده و مدیریت‌شده متمرکز بر گروه داوطلبان و ریسک‎پذیرها هم زمینه‎های ذهنی دیگر کشاورزان را مورد ترمیم قرار داد و هم ایرادات احتمالی طرح را در مسیر رفع و بر توان و قدرت آن در اجرا افزود و در عمل آن را کارآمد ساخت.
مزیت الگوی پیشنهادی تجربه‌شده برای عملیاتی‎سازی الگوی کشت و به‌تبع آن قراردادهای کشاورزی در چارچوب تفاهم‎نامه، عبارت‎اند از:
1. با این تجربه می‎توان الگوی کشت را در سطح مزرعه عملیاتی کرد. این نوع قرارداد کاری مشاوره‎ای به‌نوعی سبدگردانی کشاورزی در سطح مزرعه محسوب می‎شود که در آن سبدگردان (مشاور) اقدام به تعیین الگوی کشت حداکثرکننده تولید و به‌تبع آن درآمد کشاورزان در قالب قراردادی مشخص می‎نماید که به سود کشاورز است. به بیان ساده‎تر، مشاور با کشاورز قراردادی منعقد می‌کند و در قالب این قرارداد برای کشاورز و تحت مالکیت، کار و مدیریت خود او سبدی از انواع کالاهای کشاورزی (الگوی کشت زراعی) تشکیل می‌دهد و این سبد را به‌صورت مستمر مدیریت می‎کند و به ازای این خدمت از کشاورز از محل افزایش تولید کارمزد دریافت می‌کند. در این نوع قرارداد، کشاورز دقیقاً می‌داند که در سبد خود چه کالاهای کشاورزی و از هر یک چند هکتار وجود دارد. با توجه به این مهم، می‎توان شرکت‎های سبد گردانی متشکل از نیروهای متخصص کشاورزی را شکل داد تا به نمایندگی از کشاورز اقدام به تشکیل و مدیریت مشاوره‎ای- نظارتی سبد کالاهای کشاورزی برای آن‎ها کنند. شرکت‎های سبد گردانی می‎توانند در بخش کشاورزی شرکت‎هایی باشند که از نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی مجوز دریافت می‎کنند لذا عملکرد آن‌ها توسط این سازمان تحت نظارت خواهد بود. میزان خودمصرفی و بخش قابل معامله در بازار از موارد بسیار مهم محسوب می‎شود که باید مورد توجه سبدگردان قرار گیرد. سبدگردان موظف است برای ارائه خدمات قرارداد مشخصی منعقد کند. این قرارداد باید مواردی همچون میزان تعهدات سبد گردان در قبال کشاورز، میزان کارمزدی توافقی که کشاورز به ازای دریافت خدمات باید به سبد گردان پرداخت کند و نیز تعهدات کشاورزان را در برگیرد. در صورت راه‎اندازی پلی‎کلینیک‎های کشاورزی، کلینیک زراعت و اقتصاد کشاورزی (مدیریت کشاورزی و بازاریابی کشاورزی) می‎توانند نقش مهمی را در فرایند کار داشته باشند.
2. استفاده از این تجربه برای عملیاتی‎سازی الگوی کشت و قراردادهای کشاورزی، هزینه چندانی برای دولت نخواهد داشت زیرا اولاً کارمزدها از محل افزایش تولید دریافت خواهد شد، ثانیاً مشاور فرایند قرارداد و خرید و یا مداخله در تعیین مشتری کالاهای کشاورزی را متعهد شده و انجام می‎دهد که قطعاً با این فرایند قرارداد، هم سود کشاورزان و هم سود مشاور و عمده‎فروشان طرف قرارداد حداکثر می‎شود و حاشیه بازاریابی به دلیل کاهش حلقه‎های بازاریابی کاهش می‎یابد که نتیجه آن تأمین منافع مصرف‎کنندگان نیز خواهد بود. در بخش بازار فروش و یا قراردادهای خرید، تعاونی‎های روستایی و یا نهادهای تخصصی بازاریابی کشاورزی می‎توانند وارد فرایند کار خرید تضمین‌شده شوند.

3. این نوع تجربه زمینه افزایش اعتماد کشاورزان به مشاورها را فراهم می‎آورد که خود سرمایه اجتماعی گران‌بهایی برای طرح‎ها و سیاست‎های کشاورزی خواهد بود.
4. مدیریت مصرف نهاده‎ها به‌ویژه نهاده‎های شیمیایی و نهاده کمیاب آب می‎تواند در سطح دشت عملیاتی ‎شود که علاوه بر منافع اقتصادی، تولید منافع اجتماعی – محیط‎زیستی خواهد کرد.
5. به دلیل نقش بازی مشاور در فرایند تولید کشاورزی و برای کاهش ریسک تفاهم‎نامه و قرارداد مشاور و نیز اعتماد کشاورزان به مشاور، موجبات گسترش بیمه کشاورزی فراهم می‎شود.
6. استفاده از این الگو در مدیریت مزرعه می‎تواند ترکیب دانش نوین و بومی را به‌طور هم‌زمان و با همزیستی کامل در سطح مزرعه برای حداکثرسازی تولید داشته باشد.
7. با امروزی‎سازی آن می‎توان تضمین پرداخت خسارت را با قرارداد بیمه کار و مسئولیت حرفه‎ای پوشش داد.
8. در ارتباط با بخش قرارداد کشاورزی می‎توان از خدمات مؤسسات امین برای ضمانت پرداخت‎های پولی از سمت مشاور یا عمده‌فروش و عرضه محصول از سوی کشاورز استفاده و یا این‌که قراردادهای این نوع خدمات مشاوره- نظارتی را حقوقی کرد.
9. نوع مشاوره‎های به‎گونه‎ای خواهد بود که به انتخاب بهترین بذر برای افزایش عملکرد منجر خواهد شد.
10. به نظر می‎رسد تعاونی‎ها و نهادهای کشاورزی بتوانند در چنین فرایندی برای تأمین منافع کشاورزان و دفاع از حقوق آن‎ها در چارچوب این تجربه مشارکت داشته باشند زیرا دریافت خدمات مشاوره‎ای و فروش کالاهای کشاورزی به قیمت عادلانه و درنتیجه دستیابی به درآمد بالاتر از حقوق واقعی کشاورزان است که این نهادها می‎توانند در دفاع از آن‎ها به شکل عملیاتی و واقعی و منتج به نتیجه، نقش داشته باشند.
11. این الگو نقش مهمی در اصلاح شبکه و زنجیره تأمین و ارزش کشاورزی خواهد داشت به‎گونه‎ای که نهاده‎ها با حداقل قیمت تأمین و کالاها با حداکثر قیمت (به دلیل کاهش تعداد واسطه‎ها) فروخته می‎شود.
12. به‌طور ضمنی در قالب الگوی پیشنهادی قراردادهای کشاورزی نیز عملیاتی خواهد شد.
با همه مزیت‎های پیش‎گفته، این الگوی پیشنهادی نیازمند نظام مدیریتی قوی و هوشمند مبتنی بر سامانه‎های خدمات مشاوره‎ای است که با توجه به مختصات جغرافیایی، مشاوره‎ها به بهترین شکل و در کمترین زمان ممکن انجام شود. آموزش سبدگردان‎های کشاورزی نیز در این چارچوب بسیار مهم است. همچنین لازم است به‌منظور تقویت بخش نظارت بر عملیاتی‎سازی خدمات مشاوره‎ای و درواقع کارآمدسازی خدمات مشاوره‎ای برای تحقق افزایش تولیدها، از 50 درصد سهم مشاور از افزایش تولید، 30 درصد به بخش نظارتی و 20 درصد به بخش مشاوره‎ای اختصاص یابد.
امید این که این تجربه با همکاری و همفکری کارشناسان کشاورزی مورد توجه قرار گیرد و ایرادات احتمالی آن بر طرف شود تا بتواند در صحنه میدانی با کمترین خطا و بالاترین اثربخشی در حوزه الگوی کشت و قراردادهای کشاورزی عملیاتی‎سازی شود به‎گونه‎ای که منافع ذی‎نفعان کشاورزی را تأمین و زنجیره تأمین کشاورزی را در چارچوب یک طرح عملیاتی اصلاح نماید.

پایگاه تحلیلی خبری شعار سال ، برگرفته از فضای مجازی