از رویکرد حداقلی تا رویکرد‌حداکثری

«علم دینی» در معنای اعم و موسّع آن عبارت است از: یک حوزه فکری و دانشی (domain of thought) شناخته شده در سطح جهانی (و نه یک رشته علمی یا دیسیپلین خاص) که بر اساس مبانی معرفت‌شناسی و فلسفی ارتباط علم با دین، از «علوم انسانی» متناسب و سازوار با دین سخن می‌گوید.

شعار سال: سیّدحسین حسینی؛ طبیعتاً نزد اندیشمندان و صاحب‌نظران این حوزه مطالعاتی، در نحوه و چگونگی نسبت این علوم با آموزه‌های دینی، در قالب رویکرد‌هایی متنوع، اختلاف‌نظر وجود دارد؛ رویکرد‌هایی مانند تلفیقی، تذهیبی، تأسیسی، سنتی، تفکیکی، روشی و ... (ر. ک: حسینی، سید حسین، ۱۳۹۷، فلسفه را گل‌آلود نکنیم: امکان و امتناع علم دینی، خبرگزاری طلیعه، کدخبر ۶۵۳۴۶).

از رویکرد‌های حداقلی ارتباط علم و دین تا رویکرد‌های میانه و حداکثری، می‌توان در این طیف دنبال کرد؛ بنابراین نباید تصور کنیم علم دینی برابر با یک رویۀ خاص یا یک رویکرد منحصربه‌فرد است، بلکه در این طیف گسترده، از رویکرد‌های سنت‌گرا تا رویکرد‌های روش‌شناختی و رویکرد‌های تذهیبی و پالایشی و رویکرد‌های تولیدی و اجتهادی و فلسفی و رویکرد‌های علم‌شناختی و سیستمی و رویکرد‌های تأسیسی و استخراجی و وِلایی به چشم می‌آید.

طبیعی است مانند تمامی حوزه‌های علمی دیگر، در طول زمان، رویکرد‌های گوناگون پیرامون علم دینی با ارائۀ ادّله و تحلیل‌های خود، به احتجاج علمی می‌پردازند تا از میان گفتگو‌های علمی، قوّت و ضعف هر مَشربی آشکار شود تا شاید جامعۀ علمی به وفاق و اِجماع نِسبی دست یابد که در چنان موقعیتی، زمینه‌های تبدیل حوزۀ دانشی به رشته‌های تخصصی و دیسیپلین‌های تعریف شده فراهم خواهد شد؛ اما یکی از نیاز‌های مهم امروز جامعه علمی در خصوص موضوع علم دینی، مسئله «روش‌شناسی علم دینی» است.در ذیل این عنوان باید مشخص کرد که اصول روش‌شناختی تولید نظریۀ علم دینی چیست؟

این پرسش مبتنی بر چند پیش‌فرض است:

۱) امکان وجود علم دینی
۲) علم دینی، امری تولیدی است یعنی وجود ندارد و می‌تواند ایجاد شود.
۳) آنچه در علم دینی، بالأخص و در علم به معنی الاعم اهمیت دارد، نقش ساختاری نظریه است یعنی تولید علم بدون تولید نظریه علمی بی معناست.
۴) تقدم روش بر نظریه و تقدم مطالعات روش‌شناختی علم دینی بر مسائل علم دینی.

بدین ترتیب می‌توان از چیستی و چگونگی اصول روش‌شناختی تولید نظریه علم دینی پرسش کرد یعنی برای تولید نظریه علم دینی از چه اصول روش‌شناختی می‌توان بهره برد؟ و آیا این اصول روش‌شناختی همان اصول روش‌شناختی عام برای تولید یک نظریه علمی هستند یا باید از اصول روش‌شناختی متناسب با نظریه علم دینی یاد کرد؟

اگر رأی به انحصار روش در یک حوزه خاص ندهیم و از تناسب و سازواری روش با موضوع و مسئله علمی سخن به میان آوریم، این امکان وجود دارد که به دنبال اصول روش‌شناختی خاص تولید نظریه علم دینی باشیم و در این صورت باید از اصول عام روش‌شناختی گذر کرده و به اصول خاص روش‌شناختی دست یابیم (ن. ب: حسینی، سید حسین، ۱۳۹۷، از علم دینی تا توسعه فرهنگی، تهران، جامعه شناسان).

استاد حوزه و دانشگاه

شعار سال، با اندکی تلخیص واضافات برگرفته از روزنامه همدلی، تاریخ انتشار: ۲۹مهر ۱۳۹۹، کدخبر:.hamdelidaily.ir، ۱۰۵۵۳