اهمیت و واکاوایی بیشتر این موضوع باعث شد تا گفت و گویی با دکتر مهدی زارع، استاد و مدیر گروه زلزله شناسی مهندسی پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله و عضو وابسته فرهنگستان علوم انجام دهیم

چرا کنترل ساخت و سازها در حریم گسل های فعال از اهمیت زیادی برخوردار است؟

زلزله بم نشان داد كه ساخت و ساز و گسترش شهرهای ایران نزدیك پهنه گسله می‌تواند به فاجعه‌ای در حد زلزله بم یا بیشتر از آن منجر شود. تا قبل از زلزله 1382 بم وقتی در مورد ممنوعیت ساخت و ساز در تهران و تبریز هشدار داده می‌شد اما شاهدی امروزی در ایران برای آن قابل ارایه نبود. زلزله بم حجت را تمام كرد. زلزله 5 دی1382 بم از نظر تلفات، مخربترین زلزله قرن اخیر ایران بود. آماری رسمی ثبت احوال 26271 کشته را اعلام کرد. دیگر گزارش‌ها نیز به کشته شدن حدود 6000 هزار مهاجر افغان (بدون ثبت) و افرادی که به وسیله خانواده به جاهای دیگر منتقل شده و در اثر جراحت‌های وارده در همان شهر یا روستای مقصد درگذشتند یا از ابتدا جنازه آنها به جاهای دیگر منتقل شد، منتشر کردند .از اینرو زلزله در ساخت و ساز نزدیك پهنه گسله می‌تواند به فاجعه‌ای در حد زلزله بم یا بیش از آن منجر شود بنابراین هر نوع ساخت و ساز در حریم گسل‌های فعال (كه در حاشیه بسیاری از شهرهای ایران قرار دارند) باید ممنوع شود. همچنین لازم است تا نسبت به تعیین حریم گسل‌های فعال در هر شهر با مشورت با موسسه‌های پژوهشی و كارشناسان زلزله شناسی اقدام های لازم صورت بگیرد.

هم اکنون وضعیت ساخت و سازها در حریم گسل‌های فعال در شهر پر مخاطره‌ای مانند تهران چگونه است؟

بناهای 8 تا 12 طبقه یا بلندتری به ویژه در 16 سال گذشته، در پهنه گسل شمال تهران(بناهای سوهانک، شهرک شهید محلاتی، کاشانک، گلابدره، محله امامزاده قاسم، باغ شاطر، دربند، ولنجک، کوی دانشجو، شمال فرحزاد، حصارک کن و کل ناحیه شمالی منطقه 22 روی شیب‌های 30 تا بیش از 70 درجه احداث شده‌اند) در حال ساخت بوده است؛ در این شیب‌ها حتی در شرایط بدون زمین‌لرزه هم احتمال خطر زمین لغزش و مشکل‌های دیگر در فصل زمستان زیاد است. در ساخت ساختمان بلند مرتبه و برج روی گسل باید توجه کرد که در این نواحی در هنگام یک زمین لرزه علاوه بر امکان گسیختگی مستقیم در سطح زمین، احتمال ایجاد تکان‌های بسیار شدید در اثر پالس‌های پریود بلند - در اثر پدیده جهت پذیری در هنگام رخداد زمین‌لرزه در نزدیکی گسل زمین‌لرزه و پدیده "پله پرش" (فلینج) به ویژه بر روی صفحه گسیختگی وجود دارد. تجربه‌های قبلی در زمین‌لرزه‌های ایران (بم 1382)، ترکیه (ایزمیت و دوزجه 1378)، ژاپن (کوبه 1373)، ایالت کالیفرنیای آمریکا (لوماپریتا 1368 ، لندرز 1371 و نورث ریج 1372)، نیوزیلند (کرایست چرچ 1389)، چین (ونچوان 1378) و ... نشان داده که پالس‌های تغییر مکان و تکان‌های شدید در هنگام رخداد زمین لرزه با پریودهای طبیعی حدود 0.5 تا 2 ثانیه در موارد متعددی ثبت و تجربه شده و این پریودهای طبیعی مطابق با پریودهای طبیعی نوسان در ساختمان‌های حدود 5 تا 20 طبقه است. بنابراین بر اساس دستاورد های علم تاکنون که هرنوع احداث ساختمان بلند و توسعه شهر- به ویژه انبوه سازی و برج سازی- در چنین نواحی بدون شک به توسعه مناطق با ریسک بالا در شهری مانند تهران می‌افزاید.

آیا در ساخت و سازهای اخیر ممنوعیتی هم اعمال شده است؟ آیا ضوابط یا قانونی وضع شده تا ساخت و سازها محدودتر شود؟

هم اکنون ساخت بنا " روی پهنه گسل فعال" در آیین نامه‎‌های مهم در کشور های لرزه خیز)مانند آیین نامهAPدر کالفرنیا و نیوزیلند(منع و ممنوع شده و حداقل توصیه شده تا بناهای معمولی و ساختمان‌های یکی دو طبقه امکان ساخت داشته باشد و از تجمع و انبوه سازی به هر طریقی اجتناب شود. در ایران نیز از مرداد 95 فعالیتی در کمیسیون عالی معماری و شهرسازی بر مبنای نقشه گسل‌های فعال در تهران آغاز شد که بر آن اساس بتوان در توسعه شهر و ساخت ساختمان‌های جدید تصمیم‌گیری کرد.

حتی با وجود مقاوم سازی ساختمان‌ها، آیا احتمال تلفات وجود دارد؟

بله، همچنان چنین احتمالی وجود دارد اما باید توجه کنیم که همه این فعالیت‌ها برای کاهش ریسک است، یعنی هرچه ممکن است از آسیب‌های جانی و مالی به انسان و محیط زندگی او کم کنیم.

هر نوع ساخت و ساز در حریم گسل‌های فعال (كه در حاشیه بسیاری از شهرهای ایران قرار دارند) باید ممنوع شود. همچنین لازم است تا نسبت به تعیین حریم گسل‌های فعال در هر شهر با مشورت با موسسه‌های پژوهشی و كارشناسان زلزله شناسی اقدام های لازم صورت بگیرد.

با توجه به اینکه شهر تهران روی گسل قرار دارد، پیش بینی می‌شود در صورت وقوع زلزله چقدر تلفات جانی داشته باشیم؟

آسیب‌پذیری ما در شهرهای بزرگی همچون تهران در برابر حوادث احتمالی مانند زلزله بسیار بالاست. در سال 95 دو حادثه (پلاسکو و انفجاری شمال غرب تهران در شهران) نشان از ابعاد و تبعات بسیار بیشتری برای حادثه‌ای مانند زلزله در تهران داشت. این حادثه‌ها به صورت نقطه‌ای و محدود رخ داد و امکان کنترل حادثه – البته با تحمل خسارت‌های زیاد - ممکن بود اما همین حادثه‌های محدود نشان داد که آسیب‌پذیری ما برای شهر بزرگی مانند تهران در چه سطحی است. منطقه شهران در شمال غرب تهران و در نزدیکی کن و ابتدای جاده کن-سولقان قرار گرفته است. این نقطه در فاصله حدود 1500 متری پهنه گسل شمال تهران قرار دارد. می‌توان فرض کرد که گسل شمال تهران چنانچه در پهنه شمال غرب تهران فعالیت‌لرزه‌ای مهمی در آینده نشان دهد، عملا «پهنه رو مرکز مه‌لرزه‌ای» در همین ناحیه کن و شهران و شمال منطقه 22 واقع بشود. اگر زمین لرزه‌ای با بزرگای 6.5 (مشابه زلزله بم) را در نظر بگیریم که دقیقا در همین پهنه رخ دهد، می‌توانیم با تجربه‌ای که از نظر وسعت پهنه هم خسارت در زلزله بم داریم در نظر بگیریم که پهنه با خسارت شدید، محدوده‌ای بیضوی با وسعت حدود 7 کیلومتر (درازا) در 3 کیلومتر (پهنا) خواهد بود. اگر چنین پهنه‌ای را در محدوده شمال غرب تهران به مرکزیت کن فرض کنیم، محدوده‌ای از حصارک کن (محدوده دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات) تا باغ اناری در شمال منطقه 22 تهران، به پهنای حدود 3 کیلومتر دچار بیشترین خسارت‌ها خواهد شد. این تازه فقط محدوده با بیشترین خسارت است و باید توجه کنیم که آسیب‌های جدی به پیرامون همین منطقه وارد می‌شود و آسیب‌های ثانویه هم وجود خواهد داشت. اگر مناطق 5 و 22 شهرداری تهران را که در مجاورت منطقه حادثه دیده شهران قرار دارند را درنظر بگیریم، جمعیت یک میلیون نفری برآورد می‌شود. این بدان معنی است که در هر حادثه- مانند زلزله- که در نقطه از شمال غرب تهران رخ دهد، جمعیت در معرض خطر، بالغ بر 10 برابر جمعیت در پهنه رو مرکزی زمین‌لرزه 31 خرداد 69 منجیل است. واقعیت آن است که هنوز خیلی دقیق نمی‌دانیمچه میزان در برابر بحران‌های بزرگ‌تری همچون زلزله آمادگی داریم و اینکه سامانه‌های زیرساختی و مدیریتی ما در برابر چنین رخدادی چقدر آمادگی دارند. شاید یک دلیلش آن باشد که هنوز برآورد واقع‌بینانه از میزان ریسک زلزله (از هنگام رخداد تا وقایع بعدی آن) در دسترس نیست. در واقع هنوز سناریو زلزله (یا سناریوهای زلزله) تهران را نمی‌شناسیم. سناریو رخداد هنگامی شناخته می‌شود که از خود رخداد مفروض تا آثار و تبعات آن و همچنین ابزارهای کاربردی و ممکن برای پاسخ به رخداد و تبعات آن را بشناسیم و بتوانیم به صورت ابزاری کاربردی برای کاهش تبعات رخداد ایجاد کنیم. در حالی که هنوز سناریو رخداد یا رخدادهای مفروض را برای زلزله تهران در دسترس نداریم ولی بر اساس تجربه‌های قبلی میزان آمادگی را خیلی بالا برآورد نمی‌کنیم. اینها موضوع‌هایی هستند که امروزه در دنیا هم به خوبی و با دقت قابل پایش و هم قابل کنترل هستند.ما در این زمینه هم امکانات زیرساختی بسیار ضعیفی داریم و هم از نظر دسترسی به سامانه اطلاعات پایه برای سنجش و رصد راهی بسیار طولانی باید برویم. ولی یک نکته را در رخداد انفجار شهران متوجه شدیم که حتی در حادثه‌ای که به صورت نقطه‌ای فقط یک نقطه از حاشیه شهر تهران را درگیر کند و عملا غیر از دو کارگر در حال کار در صحنه تلفات دیگری نداشته باشد و ساختمان مهمی هم فرو نریزد (گرچه خسارتی مانند آتش‌سوزی و خرد شدن شیشه‌ها وارد کند)، تبعات حادثه مانند قطع تلفن، موبایل، برق، آب و سایر امکانات شریانی و زیرساختی به چه میزان ممکن است شرایط را در «محله‌ای» از محله های شهر تهران پیچیده کند، حال اگر این حادثه رخدادی شبیه زلزله بم باشد، تبعات آن طبیعتا بسیار پیچیده‌تر و بدتر خواهد بود. البته باید متذکر شد که هر چقدر ابعاد حادثه قابل رخداد در تهران پیچیده باشد، باز راهی که برای کاهش ریسک زلزله و حوادثی از این دست مشخص و معلوم است، باید همان‌گونه که کشورهای پیشرفته در شهرهای بزرگ خود عمل کرده‌اند، ما نیز به صورت سیستماتیک اول میزان ریسک‌های مختلف را پایش و برآورد کنیم و بعد بر اساس آنچه به عنوان سناریو‌های واقع‌بینانه برای خطر و ریسک در تهران می‌شناسیم، مرحله به مرحله برای کاهش ریسک و افزایش تاب‌آوری عمل کنیم.

مهمترین گسل های شهر تهران و مناطق پر خطر آن کدامند؟

علاوه بر گسل شمال تهران، از گسل‌های مهم پیرامون تهران گسل مشاء است که با طولی بیش از 180کیلومتر از ناحیه شمال‌شرقی تهران و شمال کوه‌های توچال می‌گذرد و در غرب به گسل طالقان می‌پیوندد. پهنه گسل ایوانکی/ گسل ری در جنوب، جنوب‌شرق تهران واقع شده است. گسل پیشوا در کنار شهر پیشوای ورامین قرار گرفته است. این شهر و کل محدوده ورامین و ری در زلزله سال 785 هـ. ق. 1384- میلادی- در زمان خلافت واثق دوم عباسی و همزمان با حمله تیمور لنگ، در اثر فعال‌شدن گسل پیشوا، ویران شد. مطالعات دیرینه لرزه شناسی نشان می‌دهد که در هفت هزار سال گذشته حداقل دو بار گسل شمال تهران زمین لرزه‌هایی با بزرگای حدود 7 داشته است. در شعاع 100 کیلومتری مرکز تهران نیز در 2300 سال گذشته در حدود هر 200 سال یک زمین لرزه با بزرگای حدود 7 رخ داده است (با در نظر گرفتن اینکه گسل‌های فعال مختلفی غیر از گسل شمال تهران نیز در اطراف تهران وجود دارد). در این گستره در هر دویست سال در گستره یکصد کیلومتری پیرامون تهران انتظار رخداد زمین لرزه‌ای با بزرگای حدود 7 وجود دارد. در این گستره حدود 185 سال است که زمین لرزه مهمی رخ نداده است (آخرین رخداد مهم مربوط به زلزله 1830 دماوند شمیرانات است.)

برای کاهش و پیشگیری از این تلفات مالی و جانی چه باید بکنیم؟

تهران را می‌توان شهری با مخاطره‌های طبیعی بالقوه دانست، از طرفی طی سال‌های گذشته، جمعیت ساکن در این نواحی بالقوه مخاطره‌آمیز رو به افزایش بوده و در سال 1395، حدود 9 میلیون نفر در شب برآورد شده است البته اخیرا در تابستان 95 تصویب نقشه پهنه‌های گسلی پایتخت در شورای عالی شهرسازی، گامی به پیش در جهت رعایت ضوابط ویژه ساخت و ساز در حریم گسل‌های فعال بود. این نقشه‌های تهیه شده مانند هر نقشه دیگری می‌تواند در آینده با مطالعه‌های دقیق‌تر تکمیل و بهتر شود اما در شرایطی که به دلیل (بهانه) نبود نقشه قانونی از گسل‌ها، عملا هرنوع ساخت ساختمان با هر نوع ارتفاعی در همه جای پهنه شهری تهران و پیرامون ممکن بوده و کیفیت ساخت و ساز، نوع کاربری و محدودیت بلند مرتبه‌سازی نیز در هیچ فرآیند قانونی و سخت گیرانه‌ای کنترل نشده و عملا شهرسازی و توسعه شهری در حریم پهنه گسل‌های فعال شهر تهران به شکل شتابان به ویژه در 50 سال اخیر دنبال شده است. این کار تلاشی است که با تایید کارگروه تخصصی زلزله و زمین لغزش لایه‌های زمین شورای هماهنگی مدیریت بحران کشور، صورت گرفته است. وقوع زمین لرزه‌های مخرب تاریخی در محدوده تهران و ری، وقوع و ثبت رخداد خرد زمین لرزه‌ها در سال‌های اخیر و تعیین سن انجام شده در محل ترانشه‌های حفر شده روی گسل‌های فعال (که نمایانگر 7 زلزله با بزرگای بین 6.5 تا 7.5 روی گسل شمال تهران است که دو تای آنها در 7000 سال اخیر رخ داده‌اند) و همچنین ویرانی تمدن قیطریه (بر پایه یافته‌های باستان شناسی زنده یاد دکتر عزت‌ا... نگهبان در دهه 40 شمسی) در بازه حدود 3200 سال قبل (که احتمالا در رخداد زمین لرزه رخ داده است)، همگی نمایانگر فعال بودن پهنه تهران از دیدگاه زمین لرزه و احتمال بالای رخداد یک زمین‌لرزه مهم بعدی در آن است. تهران شهری است با ریسک بالا در برابر مخاطره‌های مختلف. تهران روی شبکه گسترده‌ای از فاضلاب ، آب ، رودخانه‌های و مسیل‌ها، جاده‌های زیر زمینی، خطوط مترو و نفت و بنزین واقع شده است. این در حالی است که ما مساله جدی بافت ‌فرسوده هم در تهران، به ویژه در بخش‌های مرکزی و جنوبی شهر، داریم و هر ازگاهی حادثه‌ای در خصوص بافت فرسوده رخ می‌دهد. همچنین بعید است که قبل از احداث مترو (سال 1356) مطالعه دقیقی مبنی بر اینکه گسل‌ها دقیقا کجا واقع شده‌اند و میزان تغییر شکل هر کدام از گسل‌ها چقدر و اساسا میزان ناپایداری زمین چقدر است، صورت گرفته باشد. اغلب سازنده‌های سازه‌های زیر زمینی هنگام کندن زمین متوجه می‌شوند که کجا بیشترین و کمترین ریزش را به همراه دارد و به طور تقریبی متوجه ناپایداری‌های زمین می‌شود. امروزه حدود 3 میلیون نفر در روز از مترو استفاده می‌کنند. تنها می‌توان امیدوار بود که اگر قراراست اتفاقی رخ دهد 12 شب به بعد باشد و خسارت در زیر زمین کمتر وارد شود. به هر حال ریسک استفاده از مترو و حضور در فضاهای زیر زمینی در ساعت‌های مختلف متغیراست چرا که پیک ساعت‌های رفت و آمد در مترو می‌تواند هنگام بروز خسارت ناشی از این خطر را چند برابر کند.

عملا هرنوع ساخت ساختمان با هر نوع ارتفاعی در همه جای پهنه شهری تهران و پیرامون ممکن بوده و کیفیت ساخت و ساز، نوع کاربری و محدودیت بلند مرتبه‌سازی نیز در هیچ فرآیند قانونی و سخت گیرانه‌ای کنترل نشده و عملا شهرسازی و توسعه شهری در حریم پهنه گسل‌های فعال شهر تهران به شکل شتابان به ویژه در 50 سال اخیر دنبال شده است.

و اما سخن پایانی؟

زلزله‌ای با بزرگای حدود 7 در پهنه تهران قابل انتظار است. ماباید تصویری از هر اتفاق ممکن و حتی به نظر غیر ممکن داشته باشیم تا بتوانیم پیشگیری و در صورت رخداد با آن مقابله کنیم. زلزله با بزرگای 6 را حدودا بیست سال یکبار در پهنه تهران و پیرامون آن شاهد بوده‌ایم و می‌توانیم طبق این تجربه تخمین بزنیم که سناریوی بدترین حالت چگونه قابل تصور است. گرچه نمی‌توان در مورد رخداد سناریو مد نظر، به ویژه از نظر زمان رخداد پیش بینی دقیق کنیم، ولی می‌توان در خصوص چگونگی وقوع آن سناریو بدترین حالت، پیشگیری لازم را انجام داد. اگر بدانیم که نقاط تمرکز جمعیت در کجاها واقع شده است و پیک ساعت‌های حضورشان را بدانیم، می‌توانیم برای پیشگری و احتمالا مقابله با بحران برنامه‌ریزی‌های دقیق‌تری انجام دهیم. با این داده‌ها و اطلاعات حتی می‌توان میزان آسیب وارده را تخمین زد. اکنون نمی‌دانیم دقیقا و واقعا چه تعداد افراد ازبین خواهند رفت و چه اندازه آسیب خواهیم دید .